Het verloren archief

Door Joy Slaats

Ruim tien jaar geleden bevond ik me in het archief van de Vrije Hogeschool, verborgen in de kelder van de witte villa op landgoed de Reehorst. Het was midden in de nacht en boven ons dreunden de bastonen van een feest dat in volle gang was. Laat ik het maar meteen toegeven, wij mochten daar helemaal niet zijn. Maar vanaf het moment dat we te horen kregen dat het archief verboden terrein was, had de kelder een onweerstaanbare aantrekkingskracht. 

Het was drie jaar vóór de beruchte brand, al wisten we dat toen nog niet. Misschien maakt dat juist dat de herinnering aan die nacht nu zo scherp in mijn geheugen gegrift staat. 

Daar stonden we. Een groepje onverschrokken studenten, hongerig naar kennis en mysterie, omringd door tientallen jaren geschiedenis van de Vrije Hogeschool. Het was een heel avontuur geweest om de sleutel onbewaakt op tafel te vinden en er stilletjes tussenuit te glippen terwijl het feestrumoer in volle gang was. Maar toen de deur achter ons in het slot viel werden we omsloten door een soort verstilling. Het enige geluid waren de bastonen die door de vloer heen trilden en een soort hartslag vormden in deze koortsachtig stille ruimte.  

Ik liet mijn vingers over dozen en mappen glijden waar ik eigenlijk niet in mocht kijken. Ik weet nog hoe de adrenaline door mijn lijf heen schoot, hoe ik zenuwachtig lachte, en met trillende handen een eerste doos opende.  

Iemand zocht naar het jaarboek van Femke Halsema, een ander speurde naar sporen van onze docenten die zelf ooit leerling waren geweest. Ik dwaalde van doos naar doos, mijn vingers voorzichtig met een bijna religieuze eerbied, tot ik een bundel zwart-witfoto’s tegenkwam die minstens een eeuw oud leken. Ik bleef staan, volledig betoverd. Toen we na al het rondstruinen weer terugkeerden naar het feest, namen we allemaal één van de zwart-witfoto’s mee als aandenken. 

Laat ik mezelf voorstellen: mijn naam is Joy Slaats en sinds kort werk ik als projectleider externe relaties op de Vrije Hogeschool. Ik ben zelf oud-student (2012-2013) en nog altijd is de Vrije Hogeschool een plek die mij aan het hart ligt. Mijn tijd hier was bepalend voor de rest van mijn leven: ik leerde mezelf werkelijk kennen, vond de moed om mijn artistieke dromen na te jagen, maakte vrienden voor het leven en ontdekte wat écht belangrijk voor me was. 
 
Als projectleider zet ik me in om de verhalen van de school te verzamelen en de kringen rondom de school nieuw leven in te blazen. We zijn door omstandigheden, zoals de brand, veel informatie kwijtgeraakt. Al jaren lag er de wens om dit aan te pakken en dankzij de steun van de Iona Stichting is dat nu mogelijk. 

Onlangs ontdekte ik op Schoolbank.nl bijna 180 herinneringen van oud-studenten over hun tijd op de Vrije Hogeschool. Titels als ‘fijnste tijd ooit’, ‘Ge-wel-dig jaar gehad’ en ‘Helaas duurt het maar één jaar’ laten zien hoeveel impact een jaar op de Vrije Hogeschool zelfs jaren later nog heeft.  

Ik lees de verhalen van de allereerste lichting (1971–1980), vol geestdrift, bezieling, idealisme en maatschappelijk engagement. Jaarboeken van de afgelopen tien jaar (2015–2025) beschrijven intense dagboekhouderij, corvee, culturele avonden en diepe gesprekken. Iedere generatie bracht zijn eigen kleur en energie, en samen vormen ze een rijk mozaïek van 55 jaar Vrije Hogeschool.   

Het lezen van al deze verhalen raakte ons enorm en inspireerde tot de aanzet voor een Verhalend Archief: een levendige collectie van herinneringen, beelden en ervaringen die 55 jaar Vrije Hogeschool zichtbaar en voelbaar maakt, voor oud-studenten én voor de nieuwe generaties die hier nog zullen komen.  

De meeste mensen denken bij een archief aan stoffige dozen en grijsgroene mappen die hun beste tijd gehad hebben. Papierwerk. Dossiers. Maar dit wordt een heel ander soort archief... Even bruisend en dwarslopend als de Vrije Hogeschool zelf.  

Vanuit mijn achtergrond als beeldend theatermaker zie ik het archief niet als een stapel papier, maar als een verzamelplek van verhalen. Het brengt je onmiddellijk terug naar kringgesprekken, koorzang en mededelingen rond het middaguur. Naar atelier-uren, wandelen op de hei, diepe gesprekken en de travel experience. 

En dat brengt me terug bij die nachtelijke expeditie, twaalf jaar geleden. De kelder voelde die nacht als een schatkamer: stapels handgeschreven brieven, reisverslagen, jaarboeken, persoonlijke manifesten en kunstwerken lagen op elkaar gestapeld als tijdcapsules. Flarden van levensvragen en zielenroerselen die een kruispunt in iemands leven markeerden. 

Maar dat archief is verloren gegaan. Het vuur heeft een groot deel van het tastbare geheugen van de Vrije Hogeschool weggevaagd. Ik denk vaak terug aan die kelder: de dozen, de brieven, de foto’s. Alles wat mij destijds zo had betoverd, was nu slechts een herinnering. Uitgewist door het bluswater wat de kelder in was gezakt. Contactgegevens, verhalen, fragmenten van levens; bijna alles is verdwenen. 

Sinds ik bij de Vrije Hogeschool werk, blijft een gedachte aan me knagen: hoe archiveer je een bijzondere school zoals deze? Hoe maak je voelbaar wat voor bijzonders er hier gebeurt?  En hoe breng je de verhalen van een plek weer tot leven, zeker nadat een groot deel van haar tastbare geheugen is weggevaagd? 

Een levend archief maak je nooit alleen. Het ontstaat uit de veelheid aan stemmen, herinneringen en ervaringen van iedereen die hier ooit deel van uitmaakte. Daarom willen we je uitnodigen om mee te bouwen. 

We zoeken verhalen: groot en klein. Ontdekkingen, dwalingen, vriendschappen, projecten, nachtelijke gesprekken, momenten waarop iets op z’n plek viel of juist helemaal niet. Alles wat je hebt meegemaakt, geleerd of nog steeds raakt, is welkom: woorden, foto’s, dagboekfragmenten, audio-opnames, video’s tekeningen. Zo kan het Verhalend Archief uitgroeien tot een levende verzameling. 

Dus: heb jij herinneringen aan je tijd op de Vrije Hogeschool? Of ken je iemand die dat heeft? Stuur je verhaal in, denk met ons mee, en bouw mee aan het Verhalend Archief.  
 
Mocht je willen bijdragen, neem dan contact op met Joy Slaats j.slaats@vrijehogeschool.nl